Οι αρχαίοι Λουσοί και το Ιερό της Ημερασίας Άρτεμης.

Το χωριό Λουσικό βρίσκεται νότια των Καλαβρύτων, στις νότιες πλαγιές του όρους Βελιά, σε υψόμετρο 1.140 μέτρα και σε απόσταση 30 περίπου χιλιόμετρων από την Αρχαία Ψωφίδα. Διοικητικά ανήκει στο Δήμο Καλαβρύτων. Κοντά στο χωριό βρίσκεται η αρχαία πολίχνη Λουσοί.

Οι Λουσοί ήταν μία σημαντική πόλη της Αρκαδικής Αζανίας (όπως ονομαζόταν η περί τον Κλείτορα βορειοδυτική Αρκαδία), με ιερό πανελλήνιας εμβέλειας, το ιερό της Αρτέμιδος Ημερησίας. Βρίσκεται στη νοτιοδυτική πλευρά της προεκτάσεως των Αροανίων ορέων (Χελμού) και συγκεκριμένα στις δυτικές υπώρειες του Λούσιου όρους ή Προφήτης Ηλίας, στη κοιλάδα των Σουδενών, μεταξύ Κύναιθας και Κλείτορος. Η κοιλάδα εκτείνεται κατά μήκος της δυτικής πλευράς των βουνών και μοιάζει με λεκάνη, από την οποία τα ύδατα δεν εκβάλλουν. Στις δυτικές υπώρειες του βουνού Προφήτης Ηλίας ή Λούσιον όρος υπάρχουν και σήμερα οι λεγόμενες καταβόθρες και από εδώ, όπως υποστηρίζεται, το νερό κατέληγε υπογείως στον Αροάνιο ποταμό. Η ύπαρξη της πόλης των Λουσών και η οικονομία της εξαρτιόταν από αυτή τη κοιλάδα.

Το Ιερό της Αρτέμιδος

Η παράδοση συνδέει το ιερό της Άρτεμης με τον μάντη Μελάμποδα ο οποίος εκεί γιάτρεψε από την τρέλα, με παρέμβαση της θεάς, τις κόρες του βασιλιά της Τίρυνθας Προίτου, δισέγγονου του Δαναού. Σ’ αυτή την παράδοση αναφέρεται ο λυρικός ποιητής Βακχυλίδης στον ενδέκατο Επίνικο (για τον Αλεξίδαμο από το Μεταπόντιο). Ως δείγμα ευγνωμοσύνης προς τη θεά, οι κόρες εισήγαγαν γυναικείους χορούς, ίδρυσαν ένα ιερό άλσος όπου και ανέγειραν βωμό τον οποίο έραιναν με αίμα από αίγες και πρόβατα. Από τότε οι κάτοικοι ονόμασαν την Άρτεμη Ημερησία, Ημέρα, αυτήν που ημερεύει τα πάντα. Προς τιμήν της θεάς γινόταν μεγάλη γιορτή, τα Ημεράσια, με αγώνες όπου έπαιρναν μέρος και ξένοι. Η Άρτεμις γινόταν τότε «ημέρα» (καλόβουλη, ευμενής) με προσφορές και ιεροπραξίες στο ιερό της.

Το ναό αυτό και μνημονεύει ο Καλλίμαχος στον Ύμνο της Αρτέμιδος, ενώ ο Πολύβιος (IV 18,9 και 34,9) αναφέρει ότι κατά το συμμαχικό πόλεμο (220-217 π.Χ.) εισέβαλαν Αιτωλοί στην περιοχή και ιεροσύλησαν στο ναό, αρπάζοντας τα ιερά αιγοπρόβατα της θεάς. Ο Παυσανίας θα έλθει αργότερα να επιβεβαιώσει γράφοντας για τα Ημεράσια (VHI 18,7). Την αυξανόμενη απήχηση του ναού μαρτυρούν χάλκινες επιγραφές της περιόδου 300-200 π.Χ.. που διασώζουν ονόματα προξένων και ευεργετών, ενώ τους αγώνες, επιγραφές που χρονολογούνται από τον 2ο αι. π.Χ. μέχρι τον 1ο αι. μ.Χ.

Ιστορία

Η πόλη άκμασε κατά τους αρχαϊκούς και κλασικούς χρόνους. Στα προκλασικά χρόνια ήταν μια αυτόνομη και ακμαία πόλη, όπως φαίνεται από την αναγόρευση του Αγησίλα ως Λουσιάτη νικητή σε δρόμο κέλητος ίππου κατά την ενδέκατη Πυδιάδα (542 π.Χ.). Υπήρξε μέλος της Αχαϊκής Συμπολιτείας, όπως μαρτυρούν νομίσματα που βρέθηκαν και τα οποία φέρουν την επιγραφή «Αχαιών Λουσιατάν». Επίσης διατηρούσε στενές πολιτικές σχέσεις με τους Συμφάλιους. Όταν παρήκμασε εξαρτήθηκε από το γειτονικό Κλείτορα. Κατά τον 2ο αι. μ.Χ., όταν την επισκέφτηκε ο Παυσανίας, είχε εγκαταλειφθεί.

Αρχαιότητες και Ανασκαφές

Κοντά στο χωριό Λουσικό του Δήμου Καλαβρύτων, το Αυστριακό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο έχει φέρει στο φως τη σπουδαία αρκαδική πόλη Λουσοί, ενώ οι ανασκαφικές εργασίες συνεχίζονται. Έχουν ανασκαφεί ο ναός της Αρτέμιδος Ημερησίας, χτίσμα του 3ου π.Χ. αιώνα, η αγορά της πόλης και αρκετές ιδιωτικές οικίες.

Το 1886 πρώτος ο Γ. Παπανδρέου εντόπισε την πραγματική θέση του ναού και της πόλης. Το 1898 και 1899 με άδεια της Ελληνικής Κυβέρνησης οι W. Reichel και A. Wilhelm ανασκάπτουν στο λόφο το ιερό. Η ανασκαφή έφερε στο φως τα θεμέλια του ναού και των κυριοτέρων οικοδομημάτων του ιερού, περιορίστηκε δε στο ιερό και δεν επεκτάθηκε στην πόλη, η οποία βρίσκεται σε χαμηλότερο επίπεδο. Η ανασκαφή του ιερού συνεχίστηκε το 1981 υπό την εποπτεία της Διευθύντριας του Αυστριακού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Βερόνικας Μητσοπούλου-Leon και από το 2000 υπό την εποπτεία του νέου Διευθυντή του, Georg Ladstätter. Ξεκίνησαν συμπληρωματικές ανασκαφές στα θεμέλια του ναού της Αρτέμιδος, προκειμένου να επιβεβαιωθεί η χρονολόγησή του, και ο Georg Ladstätter εκπόνησε νέο σχέδιο της κάτοψης του ναού. Επιπλέον, ανατολικά του ναού της Αρτέμιδος, έφεραν στο φως αποθέτη με σημαντικό αριθμό αναθημάτων, που χρονολογούνται στην Υστερογεωμετρική και Αρχαϊκή περίοδο, και μακρόστενο κτίριο, πιθανώς ναό προγενέστερο του μεγάλου ναού.

Τα ερείπια χρονολογούνται στα τέλη του 4ου αι π.Χ. και στις αρχές του 3ου αι. π.Χ., όπου το ιερό γνώρισε ιδιαίτερη άνθηση. Όμως βεβαιώνεται και η χρήση ενός παλαιότερου ναού ύστερα από την εύρεση ενός κομματιού από το μαρμάρινο λατρευτικό άγαλμα της θεάς, χρονολογημένο τον 6ου αι. π.Χ. Επίσης στο ιερό βρέθηκαν αργυρά και χάλκινα νομίσματα με τη μορφή της Δήμητρας ή του Διός Ομαγυρίου, καθώς και επιγραφές.

Τα τελευταία χρόνια ο Georg Ladstätter πραγματοποιεί ανασκαφές στο κέντρο της αρχαίας πόλης των Λουσών, όπου εντόπισε τα θεμέλια ενός περίπτερου ναού και μιας ελληνιστικής στοάς. Στη θέση «Φούρνοι» ανασκάφτηκαν δύο οικίες των ελληνιστικών χρόνων με πήλινες εστίες και λουτρά με λουτήρες. Τα ευρήματα μας παρέχουν μαρτυρίες για την καθημερινή ζωή και την ντόπια παραγωγή.